“Кыргыздарга бир гана китепти окуганга тыйуу салынган. Кайсы китеп? - деп сурадым. Алдымда 200га жакын кыргыз бар эле. Бир эле жүн башы меники экен. “Баарыңар кыргызсыңар, бүт баарыңар кайсы китеп экенин билесиңер - дедим. Алдымдагы профессолор менен студенттер акырындап жооп беришти.
Тиги университетте “Ал тыйуу салынган китепти сумкамдан алып, кыргыздарга тиешелүүсүн көрсөтсөм болобу? - деп сурадым. Кыргыздар макул болушканда мен Жакып байды Жакып пайгамбар менен салыштыра баштадым.
Эки саат боюу профессорлоруңардын жана студенттериңердин алдында туруп, ал китептеги үрп-адаттарды силердики менен, каармандары Манас эпосунун каармандары менен, Сулаймандын накыл сөздөрү бабаларыңардыкы менен, жана байыркы олуялардын ишеними мурдагы ата-бабаларыңардыкы менен салыштырдым. Курмандык чалуунун окшоштуктарын да көрсөттүм.
Сабактын аягында мен туруп, “кыргыздарга тыюу салынган китеп мурдагы ата-балаларыңардыкы болчу беле? Же кыргыздардын бир тамыры бул тыйылган жазуулардан чыктыбы? деп сурасам, көптөр “болушу мүмкүн” деп акырын айта баштады. Эч ким мага каршы тура албай калышты анткени кыргыз маданиятынын көпчүлүгү байыркы тыюу салынган колжазмаларында табылды.
Даанышман жазмаларын ачканы
Манастын түпкү сырын ачканы
Сарытаз жаш Семетейдин колунан жаралуу болуп, Манас уулуна кол сала албагандай эле, мен да силерди калптарыңар үчүн соттой албаймын. Силер Жакып уулу Манастын тукумусуңар. Андай болсо да, Сарытаз жаш Семетейди урушкандай эле силерди да урушсам болот. Алманбет сыяктуу мен да 28 жашта болгондо жер бетиндеги эң кооз жана бай шаарлардын бирин таштап кыргыздарга жөнөтүп, кыргыз элине жабылган китептин сырларын да ачтым.
Мен 19-20 жылдан бери силер менен чогу жашап, чогу азап тартып, силерден да көп үйрөндүм. Теңир да мага дем салды, кыргыздын түп аталары ким экенин көрсөттү. Сарытаз Семетейге айткандай мен да силерге аталарыңар жөнүндө айта берем. Кыргызым, теңириңер силерди ак сөөк эл кылып жаратты. Аталарыңар байыркы замандын эң атактуу олуя-даанышмандары эле. Алар эң руханий жана Кудайга жакын эл болчу. Тилекке каршы, алардын кебин окубай калдыңар. Силер башкача болуп калдыңар. Алар кыдыр даарыган калк болчу. А, силер адашкан эл болуп кеткенсиңер. Түп аталарыңардын колжазмаларынын жыйнагы дүйнөнүн эң белгилүү китеп болуп калды. А, азыркы кыргыздар таптакыр алардын акылын баалабайт. Өзүңөрдү да сатасыңар. Байыркы аталарыңардын кеби ар бир диндин негизинде. Алардын окуялары да чыгармачылыктын эң көп колдонгон булагы. Алардын акылмандуулугу жер бетиндеги маданияты да өнөктүргөн дейм.
Олуялардын кебин көтөргөнү
Өздөрүнүн коомун өнөктөргөнү
Чынгыз Айтматов өзү жазгандай:
Бүткүл байыркы инсанатка тиешеси бар "Библияны" адабий эстелик катарында биз танбайбыз. Биз аны кайсы доордо, кандай тарыхый баскычта, коомдун кандай социалдык абалында, инсанаттын өнүгүш жолунда бул китеп кандайча түзүлүп, ошол заманда кандай идеаларды көздөгөнүн эске алып оң, терс жактарын сын көз менен аныктап, аны менен катар бүткүл инсанат маданиятынын байыркы эстелиги катары биз аны баалайбыз.
(16/III 1977–ж.)
Манас эпосунда айтылгандай Чыңгыз агайыбыз ушул акылды алганы менен азыркы кыргыздардын эң кыйыны болуп калды:
Он эки бирге кол берип,
Калыйпадан кат алган,
Муну менен зайыппуруш аталган.
(Саякбай)
Чыңгыз агай дагы ушул бичик кат аркылуу кыргыздардын эң кыйын адабий зайыппурушу болуп калды. А башка кыргыз академиктер андай эмес. Чыңгыз Айтматов болсо, биринчи адабий зайыппуруш эмес. Манас эпосундагы бир каарманы Чыңгыз агай сыяктуу эле байыркы жазууларга берилип кетти:
Инжил менен Тоорат
Жазуусун билип төбүрөөк,
Ырайдын билип алибин,
Окуган экен көбүрөөк.
Азирети Жебрейил
Айтып кабар салыптыр,
Ак пайгамбар Мустапа
Айтканынын баарысын
Акылына салыптыр.
Ал сөздүн баарын молдо Осмон
Китеп кылып калыптыр…
Чыңгыз агай жана молдо Осмон өз динин саткан эмес. Алар баптист же жөөт эмес, коомдун эң кыйындары болуп калышты.
Куран да Инжил менен Тооратты Аллахтан деп далилдейт. Тилекке каршы, мурунку китайлыктардын каргаганы ордунда калгансып турат:
«Билимдүү эл дүйнөдө бир гана биздин эл болот» деп кытай кечилдери Ордонун казынасын талаганда, андагы бичик жазмаларды өрткө салды: «Кыргыздын башына түшкөн каран түн мээсине да түшсүн, эгерим экинчи жазуу билбесин» деген бүтүм болду.
Азыркы кыргыздардын көпчүлүгү ал каргыштын астында чыккысы келбейт деле дүйнөнүн эң атактуу китепти окуганга тыюу салышат. Жаш Семетей бөтөн элдин идеологиясына кызмат кылгандай жана өзнүн апасына сезимин өзгөрткөндөй азыркы кыргыздар да бөтөн элдердин идеологиясына баш ийип, ата-бабаларыңардын байыркы тарыхын сактаган ыйык жазууларга каршы чыккансыңар. Жаш Семетей өзүнүн кыйын аталары тууралуу укусу келбегендей эле силер да өз кыйын аталарыңар тууралуу уккуңар келбейт. Эмне үчүн олуя-пайгамбарлардын жазмаларын ушунчалык жек көрөсүңөр? Жаш Семетей өзүнүн келесоочулугунан бурулбаса апасын өлтүрүп, манкурт болмок. Манкурт болсо ал өз баатырчылыгына жетмек эмес. Силер да өз караңгычылыгыңардан бурулбасаңар өз ордуңарга чыга албайсыңар. Тыюу салынган китепти жаңы көз караш менен окуш керек жана кыргыз ой-жургутуусу менен изилдеш керек. Силерге дагы дин же секта же жат ишеним кереги жок.
Эзелки бабаларыңардын дилин сактагыла
Байыркы аталарыңардын динин сатпагыла
Инжилде жазылган:
Тоораттын бир чекити жоголгуча, асман менен жердин жок болуп кетиши оңой.
Анан Иса бул окуяны айтат:
Бир бай киши болуптур. Ал кымбат чапан менен шайы көйнөк кийип, күндө шапар тээп жыргачу экен. Ошондой эле Лазар аттуу бир кедей болуптур. Бүткөн боюн жара баскан ал бай жеген тамактын калдыктарына зар болуп, анын дарбазасынын жанында жатканда, иттер келип жараларын жалашчу экен. Бир күнү бул кедей каза болуп, периштелер аны Ыбрайым жаткан жайга алып барып коюшат. Бай да өлүп, көргө коюлат. Тозокто кыйналып жатып, бай көзүн ачып карап, Ыбрайымдын жанындагы Лазарды көрөт. Ошондо мындай деп жалынып жиберет: «Ыбрайым ата, мени аяп, Лазарды жиберип коюңузчу, колунун учун сууга малып, тилиме тамызып койсун, мына бул от-жалындан катуу кыйналып жатам». Бирок Ыбрайым мындай дейт: «Эй, балам, тирүүңдө кандай жашаганыңды эстечи: сен жыргадың, ал эми Лазар болсо куурады. Бирок азыр ал бул жерден сооронуч тапты, а сен болсо кыйналып жатасың. Анын үстүнө бул жактан силер жакка, силер жактан биз жакка өткүсү келгендер өтө албас үчүн ортобузга түпсүз туңгуюк орнотулган». «Ата, андай болсо аны менин атамдын үйүнө жиберип коюңузчу, беш бир тууганым бар эле, ошолор да бул азаптуу жайга келбес үчүн жакшылап эскертип, күбө болуп берсин», — деп суранат бай. Ыбрайым болсо мындай дейт: «Аларда Муса менен башка пайгамбарлар бар эмеспи, ошолорду билишсин». «Жок, Ыбрайым ата, — дейт бай, — эгер өлгөндөрдөн бирөө аларга барса, алар ниеттерин өзгөртүшөт». Ошондо Ыбрайым айтат: «Муса менен пайгамбарларга кулак салбаган алар тирилип барган адамга да ишенишпейт»
Жөн эле чыныгы ата-бабаларыңарды сыйлап, кебин кабыл алып, байыркы аталарыңардын кудайына кайрылып жана накта кыргыз болсоңор кайрадан өз ата-бабаларындай кыйын-зайыппуруш болосуңар:
Туп атасы түгөл кан,
Түбүнөн Кыдыр даарыган,
Башкы атасы баары кан,
Башынан кыдыр даарыган.
Түнөп өткөн жерине
Түптүү мазар орногон,
Муну түбүнөн кудай орногон,
Басып өткөн жерине
Базарлуу калаа орногон,
Муну башынан кудай оңдогон.
Он эки бирге кол берип,
Калыйпадан кат алган,
Муну менен зайыппуруш аталган.
(Саякбай)
Келечектеги муундардын бир эзелки жазууларды таанып өзүнүкүн экенин кабыл алып, түп аталарыңардын теңирине кайрылат. Анан мээримдүү Кудай кыргыз элин башынан оңдойт. Кыргыз өз ордуна чыгып, өз милдетин аткарат. Ооомийин.
Аманбеттин арбагы менен жана Чыңгыз агайдын добушу менен жана Сарытаздын үлгүсү менен жазган менмин.
Рысбектин (Ричард Хебиттин) чыгармачылыктары:
Кыргыздагы Кудай колунун мөөрү,
Ала-тоодогу Кырк Из,
Ак Калпак,
Боз үй,
Бабалардын ашуусу,
Кыдыр,
жана
No comments:
Post a Comment